HARVARD UNIVERSITY
JOHN F. KENNEDY SCHOOL OF GOVERNMENT
CH Ư ƠNG TRÌNH CHÂU Á
79 John F. Kennedy Street, Cambridge, MA 02138
Tel: (617) 495-1134 Fax: (617) 495-4948
L ựa ch ọn Thành công
Bài h ọc t ừ Đông Á và Đông Nam Á cho t ư ơng lai c ủa Vi ệt Nam
1M ột khuôn kh ổ chính sách phát tri ển kinh t ế - xã h ội cho Vi ệt Nam trong giai đo ạn 2011 –2020
T ổng quan
Đ ầu th ập niên 1990, Ch ư ơng trình Vi ệt Nam c ủa Đ ại h ọc Harvard xu ất b ản m ột cu ốn sách nhan
đ ề Theo h ư ớng r ồng bay. M ục đích c ủa cu ốn sách này là nh ằm cung c ấp m ột s ố khuôn kh ổ chi ến
l ư ợc giúp cho vi ệc xác đ ịnh các ưu tiên và đ ưa ra các quy ết sách quan tr ọng trong b ối c ảnh kinh
t ế c ủa Vi ệt Nam và th ế gi ới lúc b ấy gi ờ. Th ế gi ới đã đ ổi thay nhi ều k ể t ừ khi cu ốn sách Theo
h ư ớng r ồng bay ra đ ời. Cu ộc kh ủng ho ảng tài chính khu v ực n ăm 1997 đã ph ơi bày m ột s ố đi ểm
y ếu ẩn ch ứa bên trong mô hình phát tri ển c ủa các n ư ớc Đông Á và Đông Nam Á. Quan tr ọng
h ơn, c ấu trúc c ủa n ền kinh t ế toàn c ầu v ẫn không ng ừng bi ến chuy ển và thay đ ổi v ới t ốc đ ộ ngày
m ột nhanh h ơn. T ự do hóa th ư ơng m ại đã th ực s ự t ạo ra th ị tr ư ờng toàn c ầu cho các s ản ph ẩm
ch ế t ạo và đi ều này c ũng đang x ảy ra v ới các s ản ph ẩm d ịch v ụ. Hai th ập k ỷ c ủa sáp nh ập và mua
bán công ty đã t ạo ra nh ững công ty toàn c ầu kh ổng l ồ đ ứng t ại đ ỉnh c ủa chu ỗi cung ứng, thâm
nh ập sâu vào h ệ th ống s ản xu ất c ủa c ả n ư ớc đã và đang phát tri ển. Ngày nay, các n ư ớc đang phát
tri ển không th ể d ựa vào nh ững chi ến l ư ợc công nghi ệp hóa đã t ừng thành công trong quá kh ứ mà
ph ải liên t ục đánh giá l ại th ế v ị c ủa mình có tính đ ến nh ững xu th ế thay đ ổi r ất nhanh trong đ ầu
t ư n ư ớc ngoài, th ị tr ư ờng tài chính, công ngh ệ, và nhân kh ẩu.
V ề phía mình, Vi ệt Nam đã thay đ ổi r ất nhi ều sau g ần 20 n ăm v ới thành tích t ăng tr ư ởng cao và
r ất nhi ều ng ư ời dân Vi ệt Nam đã thoát kh ỏi c ảnh đói nghèo. V ới t ư cách m ột qu ốc gia, Vi ệt Nam
ngày càng nh ận đ ư ợc s ự n ể tr ọng và có ảnh h ư ởng ngày càng l ớn h ơn trong c ộng đ ồng qu ốc t ế.
Có đ ư ợc thành công này m ột ph ần là nh ờ vào nh ững quy ết đ ịnh sáng su ốt c ủa chính ph ủ trong
vi ệc gi ải phóng l ực l ư ợng s ản xu ất và h ội nh ập ngày càng sâu s ắc h ơn vào n ền kinh t ế toàn c ầu.
H ệ qu ả t ất y ếu c ủa nh ững thay đ ổi chính sách này là n ền kinh t ế Vi ệt Nam ngày nay đã tr ở nên
ph ức t ạp h ơn r ất nhi ều, đòi h ỏi vi ệc ra chính sách ph ải h ết s ức th ận tr ọng và sáng su ốt. Th ế
nh ưng s ự “ quá t ải”trong vai trò c ủa nhà n ư ớc và s ự xu ất hi ện c ủa nh ững nhóm đ ặc quy ền đ ư ợc
h ư ởng đ ặc l ợi t ừ vi ệc gi ữ nguyên tr ạng thái hi ện t ại làm cho quá trình ho ạch đ ịnh chính sách tr ở
nên n ặng n ề và thi ếu đ ộng c ơ ti ếp t ục c ải cách. Trái v ới tinh th ần kh ẩn tr ư ơng và c ấp thi ết c ủa
nh ững n ăm đ ầu đ ổi m ới, Vi ệt Nam ngày nay đang đ ư ợc bao trùm b ởi m ột b ầu không khí th ỏa
mãn và l ạc quan, đ ư ợc nuôi d ư ỡng b ởi thành tích thu hút đ ầu t ư n ư ớc ngoài và s ự ng ợi ca c ủa
c ộng đ ồng qu ốc t ế và các nhà tài tr ợ. Trong b ối c ảnh m ới này, v ới t ư cách là m ột nghiên c ứu có
tính đ ịnh h ư ớng v ề chi ến l ư ợc kinh t ế c ủa Vi ệt Nam thì n ội dung c ủa cu ốn sách Theo h ư ớng
2r ồng bay không còn thích h ợp n ữa và c ần đ ư ợc vi ết l ại.
Bài vi ết này trình bày m ột khuôn kh ổ chi ến l ư ợc giúp Vi ệt Nam xác đ ịnh các ưu tiên và đ ưa ra
các quy ết sách kinh t ế cho nh ững n ăm đ ầu c ủa th ế k ỷ 21. M ột lu ận đi ểm quan tr ọng c ủa bài vi ết
1này là Đông Á- đ ư ợc hi ểu bao g ồm Hàn Qu ốc, Nh ật B ản, Đài Loan, Trung Qu ốc, H ồng-kông, và
Sing-ga-po - nhìn chung đã thành công h ơn so v ới các n ư ớc Đông Nam Á - bao g ồm Thái-lan,
In- đô-nê-xia, May-lay-xia, và Phi-lip-pin. Bài vi ết này xem Trung Qu ốc nh ư m ột tr ư ờng h ợp đ ặc
bi ệt: v ới v ị trí đ ịa lý, truy ền th ống v ăn hóa, t ốc đ ộ t ăng tr ư ởng r ất nhanh, và ch ất l ư ợng các
tr ư ờng đ ại h ọc tinh hoa, Trung Qu ốc ch ắc ch ắn thu ộc v ề mô hình Đông Á, th ế nh ưng đ ồng th ời
Trung Qu ốc c ũng l ại có nh ững nh ư ợc đi ểm t ư ơng t ự nh ư c ủa các n ư ớc Đông Nam Á. Đ ối v ới
Vi ệt Nam, m ột n ư ớc có nhi ều đi ểm t ư ơng đ ồng trong chi ến l ư ợc phát tri ển so v ới Trung Qu ốc thì
ý ngh ĩa c ủa phân tích này r ất quan tr ọng. Vi ệt Nam ph ải đi theo qu ỹ đ ạo phát tri ển c ủa các n ư ớc
Đông Á nh ưng l ại không đ ư ợc phép s ử d ụng nh ững công c ụ chính sách mà nh ững n ư ớc này đã
t ừng s ử d ụng trong quá trình công nghi ệp hóa c ủa chúng. Đáng ti ếc là Vi ệt Nam không nh ững
không rút đ ư ợc nh ững bài h ọc t ừ vi ệc nghiên c ứu các n ền kinh t ế đi tr ư ớc, mà trái l ại còn l ặp l ại
nhi ều sai l ầm c ủa các n ư ớc Đông Nam Á , Đông Á , và Trung Qu ốc. M ột s ố ng ư ời có th ể cho
r ằng, vi ệc bài vi ết này rút g ọn 30 n ăm vào trong m ột vài nguyên lý c ơ b ản là m ột s ự đ ơn gi ản
hóa thái quá. Tuy nhiên, ở c ấp đ ộ chi ến l ư ợc, kinh nghi ệm c ủa các n ư ớc Đông Á và Đông Nam
Á cung c ấp cho Vi ệt Nam nh ững bài h ọc quan tr ọng mà Vi ệt Nam không th ể không nghiên c ứu
th ật th ấu đáo.
M ột trong nh ững ch ủ đ ề tr ọng tâm c ủa bài vi ết này là qu ỹ đ ạo phát tri ển c ủa Vi ệt Nam trong
t ư ơng lai ph ụ thu ộc vào các quy ết đ ịnh hi ện t ại c ủa nhà n ư ớc, và qu ỹ đ ạo này ngày càng tr ở nên
khó vãn h ồi. Nh ững quy ết đ ịnh c ủa ngày hôm nay s ẽ đ ịnh hình b ối c ảnh kinh t ế chính tr ị c ủa
Vi ệt Nam trong nh ững n ăm, và th ậm chí là nh ững th ập niên ti ếp theo. Đ ặc bi ệt quan tr ọng, ti ềm
n ăng phát tri ển c ủa Vi ệt Nam trong t ư ơng lai ph ụ thu ộc m ột ph ần l ớn vào kh ả n ăng và ý chí c ủa
nhà n ư ớc trong vi ệc xây d ựng m ột “ b ức t ư ờng l ửa”ng ăn cách gi ữa quy ền l ực kinh t ế và quy ền
l ực chính tr ị. Đ ặc tr ưng c ơ b ản c ủa mô hình phát tri ển Đông Á ( đ ư ợc th ể hi ện ở Hàn Qu ốc, Đài
Loan, Sing-ga-po) là kh ả n ăng c ủa nhà n ư ớc trong vi ệc áp đ ặt k ỷ c ư ơng đ ối v ới các nhóm l ợi ích,
nh ất là khi các nhóm này c ản tr ở n ền kinh t ế tr ở nên có tính c ạnh tranh h ơn. Trong mô hình
Đông Á, s ự ưu ái c ủa nhà n ư ớc đ ối v ới m ột doanh nghi ệp ph ụ thu ộc vào thành công trong kinh
doanh ch ứ không ph ải vào các m ối quan h ệ chính tr ị hay thân quen c ủa nó. Chính ph ủ th ư ờng
xuyên t ừ ch ối ký h ợp đ ồng, c ấp tín d ụng và các ph ư ơng ti ện khác ngay c ả v ới nh ững t ập đoàn có
th ế l ực nh ất v ề m ặt chính tr ị khi chính ph ủ th ấy r ằng k ế ho ạch kinh doanh c ủa nh ững t ập đoàn
này không kh ả thi, không đem l ại l ợi ích xã h ội, hay nh ững d ự án tr ư ớc đây c ủa chúng không
đ ư ợc th ực hi ện m ột cách th ỏa đáng. “ Ch ủ ngh ĩa t ư b ản thân h ữu”ph ổ bi ến ở nhi ều n ư ớc Đông
Nam Á là th ất b ại c ủa nhà n ư ớc trong vi ệc xác đ ịnh m ột ranh gi ới r ạch ròi gi ữa nh ững th ế l ực
kinh t ế và chính tr ị.
Chúng tôi không ph ải là nh ững ng ư ời duy nh ất đ ưa ra nh ận đ ịnh này. D ự báo c ủa Economist
Intelligence Unit (EIU) cho r ằng t ốc đ ộ t ăng tr ư ởng c ủa Vi ệt Nam s ẽ suy gi ảm m ạnh k ể t ừ 2010
tr ở đi. Theo EIU, “ nh ững nhóm có đ ặc quy ền đ ặc l ợi v ề chính tr ị có th ể gây tr ở ng ại cho c ải cách
và ng ăn ch ặn quá trình c ấu trúc l ại m ột s ố doanh nghi ệp nhà n ư ớc (DNNN), ảnh h ư ởng t ới vi ệc
3
t ăng c ư ờng n ăng l ực c ạnh tranh và h ạn ch ế k ết qu ả t ăng tr ư ởng c ủa Vi ệt Nam” . Theo d ự báo c ủa
EIU thì trong giai đo ạn 2011 - 2020, t ốc đ ộ t ăng tr ư ởng c ủa Vi ệt Nam ch ỉ có th ể duy trì ở m ức
5,1% m ỗi n ăm, thay vì m ức trên 8% nh ư hi ện nay. Đánh giá này có th ể làm cho các nhà lãnh đ ạo
c ủa Vi ệt Nam ng ạc nhiên, nh ất là khi h ọ không ng ớt nh ận đ ư ợc nh ững l ời ng ợi ca c ủa các nhà tài
4
tr ợ nh ư Ngân hàng Th ế gi ới, ngân hàng đ ầu t ư, và báo chí qu ốc t ế.
Vi ệt Nam c ần hành đ ộng m ột cách qu ả quy ết h ơn nh ằm ng ăn ch ặn s ự suy gi ảm t ốc đ ộ t ăng
tr ư ởng do nh ững t ổ ch ức trung l ập nh ư EIU d ự đoán. Ch ất l ư ợng c ủa đ ầu t ư công là m ột ch ỉ báo
then ch ốt cho s ự thành công c ủa chính ph ủ trong c ải cách. Nh ững ng ư ời hay nhóm có th ế l ực
2chính tr ị th ư ờng l ợi d ụng các d ự án đ ầu t ư công đ ể tr ục l ợi cá nhân và tr ở lên giàu có m ột cách
b ất chính. V ới t ư cách là ch ủ đ ầu t ư, nhà n ư ớc không th ể cho phép các ch ư ơng trình đ ầu t ư c ủa
mình đi ch ệch kh ỏi m ục tiêu t ối đa hóa l ợi ích c ủa qu ốc gia. Khi đ ầu t ư công tr ở thành đ ối t ư ợng
c ủa các hành vi tr ục l ợi thì m ột m ặt m ục tiêu c ủa d ự án đ ầu t ư không đ ư ợc th ực hi ện, đ ồng th ời
gánh n ặng chi phí s ẽ đ ư ợc đ ặt lên vai c ủa ng ư ời dân và c ủa n ền kinh t ế. Trên th ực t ế Vi ệt Nam
đang đánh m ất m ột ph ần đáng k ể ngu ồn l ực c ủa mình do lãng phí và tham nh ũng. Công lu ận
không ng ớt đ ưa tin v ề nh ững d ự án c ơ s ở h ạ t ầng (CSHT) b ị ch ậm ti ến đ ộ, đ ội giá, và ch ất l ư ợng
kém. Trong nhi ều tr ư ờng h ợp, d ự án đ ư ợc l ựa ch ọn mà không h ề c ăn c ứ vào nh ững tiêu chí kinh
t ế thích h ợp. Ví d ụ nh ư Vi ệt Nam đang đ ầu t ư xây d ựng m ới r ất nhi ều c ảng n ư ớc sâu d ọc b ờ bi ển
mi ền Trung trong khi đó CSHT ở TP. H ồ Chí Minh, Bình D ư ơng, Đ ồng Nai, và Bà R ịa - V ũng
Tàu, n ơi h ấp th ụ t ới g ần 60% l ư ợng gia t ăng dân s ố và lao đ ộng c ủa c ả n ư ớc, l ại đang quá t ải m ột
cách tr ầm tr ọng nh ưng không đ ư ợc đ ầu t ư th ỏa đáng. D ự án đ ầu t ư 33 t ỷ đô-la cho đ ư ờng s ắt cao
t ốc B ắc - Nam ở th ời đi ểm hi ện nay là quá s ớm và vì v ậy s ẽ đóng góp không đáng k ể cho t ăng
tr ư ởng kinh t ế, trong khi gia t ăng gánh n ặng n ợ n ần cho qu ốc gia và gi ảm c ơ h ội đ ầu t ư cho các
d ự án khác c ấp thi ết h ơn nhi ều.
Nhi ều cá nhân và nhóm có th ế l ực chính tr ị ở Vi ệt Nam đang “ hô bi ến”tài s ản qu ốc gia thành s ở
h ữu cá nhân thông qua nh ững phi v ụ đ ất đai m ờ ám và c ổ ph ần n ội b ộ. Ở Vi ệt Nam, m ột đ ất
n ư ớc có thu nh ập bình quân đ ầu ng ư ời kho ảng 800 đô-la m ột n ăm nh ưng giá đ ất l ại đ ắt ngang
v ới nh ững n ư ớc giàu nh ất th ế gi ới. Không hi ếm tr ư ờng h ợp các cá nhân giàu có ki ếm đ ư ợc
nh ững kho ản l ợi nh