Être poète et ne pas être fier : Rotations des choses de Miron Bia?oszewski, prémisses d'un programme - article ; n°2 ; vol.63, pg 329-349

Hanna Konicka

Description

Revue des études slaves - Année 1991 - Volume 63 - Numéro 2 - Pages 329-349
By? poet? i nie by? dumnym: Obroty rzeczy Mirona Bia?oszewskiego — przes?anki programu
Interpretacje twórczo?ci Mirona Bia?oszewskiego zdominowane zosta?y przez kategori? «ni?szo?ci kulturowej» jako maj?c? wyja?nia? zarazem obszar tematycznych fascynacji pisarza, charakter form literackich przeze? uprawianych i natur? jego stylistycznych kreacji w sferze j?zyka.
Artyku? jest prób? uchwycenia — w oderwaniu od wszelkiego ? priori — g?ównych cech artystycznego ?wiatopogl?du Mirona Bia?oszewskiego, obecnych w pierwszym zbiorze jego poezji i wyznaczaj?cych ogólny kierunek ewolucji jego pisarstwa. W?ród owych cech (wyostrzony zmys? kulturowej historyczno?ci, humor filozoficzny wyra?aj?cy solidarno?? z niedoskona?o?ciami ?wiata, wra?liwo?? i czu?o?? wzgl?dem otoczenia wynikaj?ce z pokory) szczególnie oryginalny wydaje si? wypracowany przez Bia?oszewskiego ton wypowiedzi autorskiej, jako usytuowanej nie «poza» i nie «ponad» innymi zachowaniami s?ownymi lecz «po?ród» strumienia mowy towarzysz?cej ?yciu. W miejsce tonu podnios?ego i asertywnego, przys?uguj?cego poecie jako demiurgowi i wieszczowi, Bia?oszewski wybiera ton, jakim proponuje si? prawdy nieostateczne i wyra?a wahanie, ton odwo?uj?cy si? do podstawowej wspólnoty mi?dzy autorem i czytelnikem, jako uczestnikami aktu komunikacji. Pos?uguje si? w tym celu ?rodkami j?zykowymi stwarzaj?cymi pozór dora?no?ci i prowizoryczno?ci wypowiedzi. Niekiedy ca?e utwory relacjonuj? my?l chwiejn? i wra?enia niepewne. Chwytem charakterystycznym jest te? zamierzona semantyczna niekompletno?? tekstów, których zrozumienie wymaga od czytelnika rekonstrukcji sytuacji wypowiedzeniowej, jakby z za?o?enia mu znanej i dost?pnej. Sugerowana w ten sposób relacja «oczywistej» wspólnoty i poufa?o?ci mi?dzy autorem i czytelnikiem uzyskuje podstaw? na poziomie intertekstualnym w postaci izotopii autobiograficznej, jako kontekstu globalnego ca?ej twórczo?ci pisarza.
21 pages
Source : Persée ; Ministère de la jeunesse, de l’éducation nationale et de la recherche, Direction de l’enseignement supérieur, Sous-direction des bibliothèques et de la documentation.

Sujets

• Sociologie, société et politique

Informations

• Publié par: REVUE_DES_ETUDES_SLAVES
• Publié le: 01 janvier 1991
• Nombre de lectures: 28
• Langue: Français
• Poids de l'ouvrage: 1 Mo

Extrait

Madame Hanna Konicka
Être poète et ne pas être fier : Rotations des choses de Miron
Białoszewski, prémisses d'un programme
In: Revue des études slaves, Tome 63, Fascicule 2. pp. 329-349.
Być poetą i nie być dumnym: Obroty rzeczy Mirona Białoszewskiego — przesłanki programu
Interpretacje twórczości Mirona Białoszewskiego zdominowane zostały przez kategorię «niższości kulturowej» jako mającą
wyjaśniać zarazem obszar tematycznych fascynacji pisarza, charakter form literackich przezeń uprawianych i naturę jego
stylistycznych kreacji w sferze języka.
Artykuł jest próbą uchwycenia — w oderwaniu od wszelkiego а priori — głównych cech artystycznego światopoglądu Mirona
Białoszewskiego, obecnych w pierwszym zbiorze jego poezji i wyznaczających ogólny kierunek ewolucji jego pisarstwa. Wśród
owych cech (wyostrzony zmysł kulturowej historyczności, humor filozoficzny wyrażający solidarność z niedoskonałościami
świata, wrażliwość i czułość względem otoczenia wynikające z pokory) szczególnie oryginalny wydaje się wypracowany przez
Białoszewskiego ton wypowiedzi autorskiej, jako usytuowanej nie «poza» i nie «ponad» innymi zachowaniami słownymi lecz
«pośród» strumienia mowy towarzyszącej życiu. W miejsce tonu podniosłego i asertywnego, przysługującego poecie jako
demiurgowi i wieszczowi, Białoszewski wybiera ton, jakim proponuje się prawdy nieostateczne i wyraża wahanie, ton odwołujący
się do podstawowej wspólnoty między autorem i czytelnikem, jako uczestnikami aktu komunikacji. Posługuje się w tym celu
środkami językowymi stwarzającymi pozór doraźności i prowizoryczności wypowiedzi. Niekiedy całe utwory relacjonują myśl
chwiejną i wrażenia niepewne. Chwytem charakterystycznym jest też zamierzona semantyczna niekompletność tekstów, których
zrozumienie wymaga od czytelnika rekonstrukcji sytuacji wypowiedzeniowej, jakby z założenia mu znanej i dostępnej.
Sugerowana w ten sposób relacja «oczywistej» wspólnoty i poufałości między autorem i czytelnikiem uzyskuje podstawę na
poziomie intertekstualnym w postaci izotopii autobiograficznej, jako kontekstu globalnego całej twórczości pisarza.
Citer ce document / Cite this document :
Konicka Hanna. Être poète et ne pas être fier : Rotations des choses de Miron Białoszewski, prémisses d'un programme. In:
Revue des études slaves, Tome 63, Fascicule 2. pp. 329-349.
http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/slave_0080-2557_1991_num_63_2_5980373
ÊTRE POÈTE ET NE PAS ÊTRE FIER
Rotations des choses de Miron Białoszewski
Prémisses d'un programme
PAR
HANNA KONICKÁ
Quand le premier recueil de poèmes de Miron Białoszewski1 parut en 1956, le
public considéra tout d'abord qu'il faisait partie de la vague dite de « 56 », donc
d'une série de débuts littéraires dûs à la fois au premier des « dégels » politico-
culturels dans la Pologne populaire et à l'entrée d'une nouvelle génération de poètes,
nés aux alentours de 19302.
La deuxième impression, aussi trompeuse que la première, fut qu'il s'agissait
d'un début tardif : né en 1922, Miron Białoszewski appartenait à la génération pré
cédente, mais il ne s'était décidé à publier qu'après une longue période de matur
ation.
On ne se souvenait guère que ses vrais débuts poétiques avaient eu lieu dans des
périodiques culturels des années 1 947-1 9493, mais on savait parfaitement que pour
être publié entre 1949 et 1956 un auteur devait, d'une façon ou d'une autre, faire
chorus. Miron Białoszewski était de ceux qui s'y refusèrent.
Dans le milieu restreint de l'intelligentsia, on pouvait cependant faire le rappro
chement entre l'auteur du recueil intitulé Obroty rzeczy (Rotations des choses) et
celui qui, avec l'aide de quelques amis peintres, avait créé à partir de 1955 un théâtre
dit « expérimental », c'est-à-dire une petite scène poétique dans un appartement
privé et par conséquent réservée à un nombre de spectateurs plus que limité. Le
1 . Miron Białoszewski, Obroty rzeczy (Rotations des choses), Warszawa, 1956.
2. Les poètes et critiques — Stanisław Grochowiak, Bohdan Drozdowski, Ernest Bryll,
Andrzej Lam et autres, regroupés autour de la revue littéraire Współczesność (Warszawa, 1956-
1971), qui entre 1959-1962 leur a servi de tribune exprimant leur attitude critique d'alors à l'égard
du climat social et culturel de l'époque.
3. Les poèmes : Chrystus powstania (Le Christ de l'insurrection) paru dans la revue
Warszawa en 1947, Fioletowy gotyk (Le gothique violet) paru dans la revue Odrodzenie en 1949.
Rev. Etud. slaves, Paris, LXIII/2, 1991, p. 329-349. 330 H. KONICKÁ
« théâtre de la Rue Tarczyńska1 » connut un formidable succès en tant qu'événe
ment de société, devenant une obligation pour tous ceux qui se voulaient l'élite de
cette Varsovie en effervescence, avide de manifestations culturelles spontanées et
originales.
C'est l'un des spectateurs de la Rue Tarczyńska, le critique chevronné Artur
Sandauer, qui eut l'idée de parrainer l'entrée de Miron Białoszewski dans le cercle
des poètes officiellement acceptés, donc publiés. Il prit cependant la précaution de
trier les poèmes qu'il jugeait convenables pour la publication et de faire précéder le
volume d'un article de présentation, pratique exceptionnelle à laquelle on n'avait eu
recours pour aucun autre début poétique à l'époque. Quoi qu'il en soit, Miron
Białoszewski y consentit et Artur Sandauer fit ainsi une bonne action, frayant le
chemin au premier livre du poète2.
Le recueil contenait sept séries qui portaient des titres explicitement ou intentio
nnellement génériques : Ballades de Rzeszów, Ballades des périphéries, Poésie
lyrique d'avant le sommeil, Autoportraits, Grotesques, mais aussi Éminences
grises et Affinités3. Notons tout de suite que le procédé en soi se situe dans la
tradition poétique la plus courante, mais que les titres de ses volumes postérieurs,
exhibant une innovation générique tels les Émotions trompeuses (1961), les
Dénonciations de la réalité (1973) ou Bruits, glus, trains (1976)4, auront à jouer
chez Białoszewski un rôle important, servant en quelque sorte d'instructions pour
interpréter la structure globale de son œuvre.
Revenons au recueil Rotations des choses. Sa première série, Ballades de
Rzeszów, composée de cinq pièces, crée une sorte de fresque qui à travers les
« portraits » de quelques localités de la Petite Pologne orientale, riches en vestiges
1 . « Teatr na Tarczyńskiej » (Le théâtre de la Rue Tarczyńska) commença son activité en
avril 1955 dans l'appartement de Lech Emfazy Stefański, peintre et ami de Miron Białoszewski.
Avec le transfert dans de Miron Białoszewski, place Dąbrowski, son nom chan
gera : « Teatr Osobny » (Théâtre à part). Jusqu'en 1963, cinq programmes ont été présentés,
dont quatre constitués par les textes originaux de Miron Białoszewski (quatorze pièces). Le dernier
programme « classique » fut composé de fragments de textes d'Adam Mickiewicz, Juliusz Sło
wacki, Cyprian Norwid, William Shakespeare et Stanisław Wyspiański. Les textes des pièces de
Miron Białoszewski ont para dans le volume Teatr Osobny (Le Théâtre à part), Warszawa, 1971.
2. En décembre 1955, l'hebdomadaire littéraire de Cracovie Życie Literackie avait publié
sous la rubrique « Première des cinq poètes » entre autres quelques vers de Miron Białoszewski
présentés par Artur Sandauer. La publication fut sévèrement critiquée quelques jours plus tard,
lors d'une réunion du Comité central du POUP pour sa vision « nihiliste de la Décennie » (de la
Pologne populaire). [Marta Fik, Kultura polska po Jałcie: kronika lat 1944-1981 (La culture polo
naise après Yalta : chronique des années 1944-1981), London, 1989, p. 224.]
C'était peut être la raison de la démarche de Sandauer qui écrivit plus tard que Rotations des
choses « paraît malgré les réticences du milieu littéraire » (sic !) et seulement « après une brève
période d'hésitation — gagne une approbation générale ». Le sens global de l'introduction critique
de Sandauer indiquait comme propre à Białoszewski le domaine du bizarre, du marginal et de
l'inférieur par rapport à l'univers des valeurs culturelles officiellement reconnues. Si Białoszewski
d