Diccionari Tot en Gascon (30.000 mots)

Pèir Morà

Description

30.000 entradas, 9.000 variantas o sinonimes, 3.000 expressions. Lo gascon que s’es totun vestit de « la pelha deu dimenge » !

La lenga gascona diu entrar, e ce’n va temps, dens lo nosta temporada. Qu’es lo pretzhèit deu diccionari. Qu’i am adoptat la grafia de la refòrma occitana, adaptada au gascon. Lo maine lexicau qu’es pro espandit per cobrir lo lengatge costumèr e la lenga modèrna, de l’actualitat, de la sciéncia, deu jornalisme, de l’ensenhament. Qu’es lo mei important obratge lexicau de la lenga nosta. Un utís de tribalh, de coneishença de la lenga, per avançar decap a la nosta dignitat.

30.000 entrées, 9.000 variantes ou synonymes, 3.000 expressions. Le gascon a revêtu « les habits du dimanche » !

La langue gasconne se doit d’entrer, et ce n’est pas trop tôt, dans le monde d’aujourd’hui. C’est la raison d’être de ce dictionnaire.
L’auteur y a adopté la graphie de la réforme occitane, adaptée au gascon. Le domaine lexical retenu est assez large pour couvrir les emplois du langage de tous les jours et ceux de la langue moderne, de l’actualité, des sciences, du journalisme, de l’enseignement. Voilà le plus important ouvrage lexical de la langue gasconne. Un outil de travail, de connaissance de la langue, pour avancer dans la recherche de sa dignité.

Sujets

• Gascuña
• Occitania
• Gascony
• Aquitaine
• Référence
• Gascogne
• Occitanie

Informations

• Publié par: Editions des Régionalismes
• Nombre de lectures: 9
• EAN13: 9782824054124
• Langue: Français
• Poids de l'ouvrage: 12 Mo

Extrait

9HSMIME*aacbdc+

PÈIRMORÀ

S T O M 0 . 0 30.000 MOTS

DICCIONARI TOTEN GASCON 30.000 MOTS

ÉDITIONSDESRÉGIONALISMES

DEU MEDISH AUTOR Garbaias Burlentas(Atots-Pròsa Gascona) Letras d’Exilh(Princi Negre) Diccionari occitan segon los parlars de Gasconha(Princi Negre),agotat. Clararoman. Resisténciasrecuelh.

ParIcipacion a«Flocadas Aurivas»P. Guilhemjoan. ParIcipacion au«Diccionari tecnic Francés-Occitan»J.-C. Alvy.

Tous droits de traduction de reproduction et d’adaptation réservés pour tous les pays. Conception, mise en page et maquette : © Éric Chaplain Pour la présente édition : © EDR/ÉDITIONS DES RÉGIONALISMES ™ — 2011/2013/2020 EDR sarl : 48B, rue de Gâte-Grenier — 17160 CRESSÉ

ISBN 978.2.8240.0213.2 Malgré le soin apporté à la correction de nos ouvrages, il peut arriver que nous laissions passer coquilles ou fautes — l’informatique,outil merveilleux,a parfois des ruses diaboliques...N’hésitez pas à nous en faire part : cela nous permettra d’améliorer les textes publiés lors de prochaines rééditions.

2

Pèir MORÀ

DI CCIONARI TOTEN G A S C O N 30.000 MOTS

3

4

ABANS-PERPAUS

u moment de publicar lo diccionari, be son pesugas las responsabilitats qui son mias. A Per jo, n’i pas de prètzhèit mei ambiciós que d’obrar peu gascon. Mei mespresada que jamei, miaçada de desaparida, la lenga qu’a un besonh urgent de dignitat, d’accions de tot òrdi. Accion mei que discors, conviccion mei que frasa. La nosta civilizacion s’es perduda dens lo laquèr. Qu’am tots ua responsabîîtat. Qu’èm tots responsabes. E tots dîvem har peu noste país.

LaGasconha La Gasconha prumèr, pas de non pas estar ua enïtat poîïca o admînîstraïva (sonque a Vath d’Aran en Cataonha, qu’a un estatut oicîau). Ua enga soa ne hè pas un país. La geograia, o cîmat, lo pòblament, las costumas, l’istòria, la cultura, l’economia, los escambis, son los hondaments d’ua nacîon. L’ensembe d’aqueths eements que restacan a Gasconha a a Vasconîa a maugrat a mòda recenta de ’Occîtànîa. Totun, ’înluéncîa arromana qu’es ua reaîtat, qu’a hèît de a enga gascona ua cosia de las autas lengas arromanas, e hèit arrecular l’euskarà hens sos limits d’auei. La Vasconîa poîrè tornar a ua enïtat ? Utopîa ? A ’òra d’ara, a ’òra de a mondîaîzacîon ? Mès que n’es pas ací o òc d’un tau devís. Sonque per díser qu’èm os eretèrs d’ua reaîtat îstorîca e umana. Quaus îgams ? Lîngüîsïca o îdeoogîa ? Debat îngüîsïc, o debat îdeoogîc ?L’alinhament deu gascon decap a la règlas occitanistas de ’escrîutura s’es hèîta au nom d’ua unîtat îngüîsïca preestabîda autorn deu engadocîan. Mès per nosautes gascons n’èm pas mei dens l’unitat mès dens lo renonciament. Totas las règlas foncionan dens un sol sens. Aqueras arremarcas per compréner ua realitat que tots ne vòlen pas véder. Lo Gascon, enga arromana, que hè cosîatge dab os autes dîaectes arromans. Qu’èm d’ua famîha îngüîsîïca, mès pas meî.

Lodiccionari Lo dîccîonarî qu’es enïèrament en gascon. Las règas apîcadas dens TotEnGascon, son as règas enoncîadas hens o « Dîcïonnaîre Francés-occîtan (gascon) » de Per Noste, règas deinîdas per ’I.E.O, a as quaus am aderît hens oDiccionari occitan/gascon segon los parlars de Gasconha. E adoptadas generaument dens ’ensenhament, as cassas de ’Educacîon Nacîonau, as Caandretas, ’edîcîon, a premsa. Mès ajustar que cau, ’împortàncîa deu trîbah de Joan Laita e d’Erîc Chapaîn per ’estudî deu gascon cassîc e a soa coneîshença (e arreconeîshença) ? S’arrîbam a ïrà’s de tot probèma îdeoogîc, ’avîéner qu’es de ïéner conde d’un cèrt nombre de suggesïons dont a meî embemaïca qu’es o retorn a ’X=ʃ de ’ortogràia gascona cassîca, au òc d’aquesta monstruosîtat aîberïna deuShanglés.

Lalenga La enga de ’ensenhament n’es pas a enga. Qu’es ua enga argament arïicîau. L’espudîment generaîzat deus francîsmes -quaîicat un temps de maauïa vergonhosa- qu’aumenta aqueth senït, e tanben ’entrada deus neoogîsmes que rend a enga încompreensîba peus « ocutors naturaus ». Solide lo jorn on n’i aurà pas mei que l’escòla per parlar la lenga, n’i aurà pas mei cap de problèma dab los locutors. Aqueras releccîons son benhèu hòra subjècte hens un dîccîonarî, mès d’ua enga îura, « pasïca », rîca, qu’arrîbam a ua enga poîçada, gausî pas díser poîcîada. Qu’èm au contra totau deu noste unîvèrs. Las generacîons que’ns an davantejats queson estadas un exempe de toeràncîa îngüîsïca. Auei es vienut lo temps deus ajatòllahs de la lenga. Lo sectarisme qu’es lo produit de l’ignorància.

5

Necessitat Que hè necèra qu’avossîm un dîccîonarî vertadèr dens a nosta enga. Tota persona, tota enterpresa, tota vîa, tota comunautat umana, qu’a per prètzhèît pregon de víver, de créîsher, de har entà méher deus sos înterès (materîaus, economîcs, umans, îngüîsïcs, cuturaus).

Ajudainstitucionau? E donc qu’es ua vergonhassa que a enga gascona avossî un tractament parïcuar (o meîèu que ne ’avossî pas). Qu’es normau que morîssî ! Lo basco e o cataan que son hortament ajudats peus govèrns de Cataonha e d’Euskadî. Sostenguts hens os mèdîas, e generaîzats dens ’ensenhament. Qu’èî podut audîr de cèrts eegîts gascons : « a nosta accîon decap au gascon qu’acompanha a desaparîda de a enga ! ». Se o voontarîsme ne soucîona pas tot, ’abséncîa de voontat es crîmînau dens la situacion on èm. Lo gascon qu’a besonh d’un signe hòrt de las autoritats d’Aquitània, d’accions publicas vedederas (publicitat, television, ràdio, internet).

Lalengadeudiccionari L’entrada en abonda de tèrmis navèths, de la societat modèrna cambia pregondament la percepcion de a enga. La enga vertadèra e serè sonque dens o passat ? Lenga arïicîau que desnatura o gascon natre? Non, mès aqueth cambîament qu’es brutau e obîga cadun a ua adaptacîon hòrta. L’estat naturau d’ua enga qu’es ’esparpahament subertot s’aquera enga es sonque orau. Qu’es estada la situacion deu gascon tròp longtemps. L’escriutura arrèis, fossiliza la lenga, la rend academîca, hè pérder sa dîversîtat, son poder creaïu e poeïc. E se aqueth passatge massîu a l’escriut hè daun, ne’m pèrdam hòrt de causas. N’es pas shens nostalgia que la nosta oralitat, e dab era l’engèni de la lenga, se n’anèssi dab l’addicion de la desaparida deus locutors « natres », e ’arrîbada d’aqueth escrîut meî o mensh « arïicîau », « farabîcat » com se dît. Mès maurosament a ’òra on a enga n’es pas meî transmetuda, qu’es a soa possîbîîtat de a sauvar-a : trîbahar a la har entrar dens lo mond d’auei. A ’òra de cavar aqueth dîccîonarî, que’m pausî un hum de quesïons. E a meî quî me tacanha : aquera enga s’es enqüèra gascon ? Dîsî qu’î òc, mès… Mès aquera enga n’es pas meî a enga qu’èî avut la parat encantador d’enténer cada jorn deu temps deu men mainadèr. Qu’èm benhèu dens ua sîtuacîon esquîzofrenîca : os darrèrs paraîres deu gascon espîaràn o audiràn los mots navèths com estrangèrs, las generacions actuaus n’auràn pas idèia, pas enveja, o pas a possîbîîtat d’arreconéîsher o gascon deus prumèrs. E aquesta îgason tant esperada de las generacions — e ajustarèi, deus mieis sociaus — damorarà un saunei. L’entrada hortassa deu vocabulari necessari a ua temporada modèrna que’ns estrema hòrt d’aquera enga meravehosa deu nostes aînats, e deu son engènî. Nostagîa ? Tots os quî m’an aprés lo parlar, quan estossi lo mei umble, — e de tots shens excepcion, qu’èi après chic o hèra — e mei shens cap de dobte, que cèrts sabentasses d’auei, solide n’arreconeisherén pas aquesta enga. Que’m perdonîn ! Qu’es per eths totun qu’èî passat dètz ans quîtament per aqueth trîbah de pèc. Qu’es per eths que n’èî trobat o coratge.

L’aviéner Mès un dîccîonarî ne pòt pas èster o pretzhèît d’un quîte gent. E tot dîccîonarî qu’es înacabat, încompet e crîïcabe. D’autes gents vîeneràn qu’ac espèrî, entà mehorà’u ! Sohèï que vîenî o temps deus mejans umans e materîaus d’ua tau cuenta. E urgentament ! Un darrèr vòt : que os gascons tròbîn o coratge d’arrecaptà’s competament o or eretatge, e d’arreganhà’s enin! E que tròbîn ’ambîcîon, os mejans, a voontat. Soi estat tròp long. Pèir Morà

6

Lo Diccionari

0.000 entradas, 9.000 varîantas o sînonîmes, 3.000 expressîons. Qu’èm dens ua sîtuacîon on 3 Per aquera rason trobaràn dens o dîccîonarî varîantas dîvèrsas d’un mot : exempe : mòrt, a enga n’es pas enqüèra ixada hens soa escrîutura. Pensî que o temps harà aqueth trîbah. mort. Que’s pòt sembar ua manca de rîgor Pensî qu’es ua necessîtat per guaîtar ua « luîdîtat » a la lenga, qu’ua redor tròp hòrta estrema deus locutors naturaus. Qu’am causît de seguîr a règas deinîdas per P.N. que son competas e eaboradas. Que n’es pas uïe de tornar rénder ací ua presentacîon tròp pesuga. Voèm sonque precîzar quauques punts non seguits per PN, a maugrat qu’estossin estats acceptats peu CLO.

qü/qu Qu’am guaîtat ’escrîutura d’aqueths dîgramas segon o prîncîpî que dus sons prononcîats diferentament son escriuts diferentament, (preconizacion deu CLO). Pr’amor com compréner que qüant e quanïtat e’s posquîn audîr de faîçons dîferentas se son escrîuts parîèr ?

Limfa/linfa,Simfonia/sinfonia,Emfasi/enfasi,Premsa/prensa Imf-, emf- que son eïmoogîcs e ne corresponen pas a a prononcîacîon. E totas as engas aïnas qu’an causît înf-, emf- (îtaîan, espanhòu, portugués), aquesta ortogràia qu’es suggerîda entà ’òc hens as correccîons d’Aîbèrt (v. amibî). Aquesta fòrmaimf-qu’es tostemps oicîau. La fòrma inf-qu’es sonque ua notacion. Parièr comEmf.

-afinau Marca o femenîn :hemna, a inau deu mots aïns :nota; mot grèc sabent :autocrata.Mèslos mots accentuats suuà que son notats : Aidà.

hintervocalica Lo CLO qu’a hèit tombar l’h intervocalica d’un cèrt nombre de mots mès que’us avèm guaitats pr’amor son mots que lo lengatge corrent n’emplegava pas e qu’ua reintroduccion « gasconiza » shens cap de probèma : prehensîon, coherent, vehîcue, prohîbîcîon…

Conjugasondeusvèrbesincohatius Las termînasons -ís/eîsh : ne son pas sîstemaïzadas pr’amor tròbam en Gasconha as duas conjugasons.

Lespy A maugrat que’u posquin considerar un chic ancian, trobaràn extrèits numerós de Lespy, per las soas honts, e lo son esperit davantejaire en son temps. Benlhèu qu’es estat lo permèr normalizaire deu gascon, e qu’a putzat a la hont deus tèxtes istorics.

Metaus Nòbî/nòbîum ; aumînî/aumínîum.

Bîblîograia Atas înguîsïque de a Gascogne Séguy. Ausèths F. Beigbeder. Dîcïonnaîre Béarnaîs ancîen et moderne V. Lespy, P. Raymond. Dîcïonnaîre du Béarnaîs e du Gascon moderne Sîmîn Paay. Dîcïonnaîre Françaîs-Occîtan (gascon) G. Narîoo,. M. Groscaude, P. Guîhemjoan.

7

Dîcïonnaîre Gascon-Béarnaîs/Françaîs E. Chapaîn. Dîcïonnaîre Gascon-Françaîs A. Vîncent Foîx. Dîcïonnaîre Gascon-Françaîs (Arcachon) Y.Vîda. Dîcïonnaîre de a Grande Lande F. Arnaudîn. Dîcïonnaîre Occîtan-Françaîs (Htes-Pyrénées). Dîcïonnaîre Occîtan-Françaîs seon es parers anguedocîens L. Aîbert. Fîches de Grammaîre gascon normé A. Bîanchî, A. Vîaut. Memento grammaïca du gascon J.P. Bîraben, J. Saes-Loutau.

8

E M P L È C D E U D I C C I O NARI

Abreviacionsgramaticaus,genre,vocabulari abrac.abracada, abreviacion.farm. farmacia. adj.adjecïu.f. femenin. adj. inv.adjecïu învarîabe.in. inança. adj./mf. adjecïu deus 2 genres.isIol. isîoogîa. adj./m./f. adjecïu mascuîn e femenîn.fot. fotograia. adj. num. adjecïu numerau.franc. francisme, gallicisme. adj. num. card. adjecïu numerau cardînau.frc. francic. adj. num. ord. adjecïu numerau ordînau.gael. gaelic. adj. poss. adjecïu possessîu.gal. gales. adv.advèrbi.gast. gastronomia. adv. interr. advèrbî înterrogaïu.gen. sens generau. adv./prep.advèrbi o preposicion (perpausicion).geogr. geograia. airm. airmacîon, airmaïu.geom. geometria. agric. agricultura.germ. germanic. ale. aleman.got. goïc. ale. anc.aleman ancian.gr. grèc. ale. h. aleman haut.gram. gramaïca. amer. american.gr. med. grèc medievau. anc. escand. ancian escandinau.Icîol. îcïoogîa. anat. anatomia.inf. înluéncîa de anc. francancian.. francés inform. înformaïca. anc. occ.ancian. occitan injur. injuriós. anc. scan. escandinau ancian.inter. înterrogaïu. ang. anglés.interj. interjeccion. ar. arabe.ital. italian. arquit. arquitectura.jurid. juridic, dret. art. f. arïce femenîn.lat. aïn. astron. astronomia.lat. eccles.aïn eccesîasïc. aum. aumentaïu.lat. med. aïn medîevau. aux. auxiliari,-ària.lat. pop. aïn popuar. aviac. aviacion.lat. scient.aïn scîenïic. bas lat. bas aïn.lat. scol. aïn scoîasïc. ben. benlèu.leng. lengadocian. bot. botanica.loc. locucion. bot. exo botanîca exoïca.m. masculin. cat. catalan.maritla mar.. de cine. cinèmamat. matemaïca. cit. citacion.mau. arabe maugrabin. conj./prep. conjoncion o preposicion.mec. mecanica. dim. dîmînuïu.metat. metatèsi. elect. electricitat, electronica.micol. micologia. esp. espanhòu.mil. militar. exclam. exclamacion.m. inv. mot invariable. exe. exemple.mitol. mitologia. expr. sinsinonima.. expression mus. musica. fam. familiar.neerl. neerandés (Hoanda).

9

neer.m. neerlandés mejan. nf.substanïu femenîn. nm. substanïu mascuîn. nmf. substanïus mascuîne e femenîn. norv. norvegian. omeo omeopaïa. onom. onomatopèa. opt. opïca. ornit. ornitologia. part. airm.parïcua airmaïva. part. enonc. parïcua enoncîaïva. part. neg. parïcua negaïve. pejor.pejoraïu. p.n. parlar negue, gasc. marit. pop. popular. por. portugués. precelt. pre-ceïc. pron. poss. pronom possessiu. pr. perspersonau.. pronom psicol. psicologia.

Abreviacionsdelaslocalizacions

Alb. Albret. Alib. Alibèrt (diccionari). Ar. Aran. Arc. Arcaishon. Arm. Armanhac. Aspa Vath d’Aspa. Ast. Astarac. AureVath d’Aure. Azun Vath d’Azun. Baio. Baiona e Baish Ador. Bar. Vath de Barèges. Bas. Basats. Be. Bearn. Big. Bigòrra. Bord. Bordèu. Com. Comenge. Cos. Coserans. Est G. Est Gasconha. G. Gèrs. Gir. Gironda.

10

qqen. quauquarren. qqun quauqu’un. quim. quimia. rel. religion. sans. sanscrit. sin. sinonime. taur. tauromaquia. tecnol. tecnologia. terap. terapia. topog. topograia. transp. transpòrt. triv. triviau. vi. vèrbe întransîïu. v.pass. vèrbe passiu. v.pr. vèrbe pronominau. vt. vèrbe transîïu. vt./vp. vèrbe transîïu, vèrbe pronomînau. vulg. vulgar. zool. zoologia.

Gr. L. Gran Lana. G. Mar. Gasconha Marîïma. H.A. Haut Banhèras).Ador (Campan, L. Lanas. Lav. Lavedan. Leng. Lengadòc, lengadocian. Les. deu diccionari Lespy. Lom. Lomanha. Lu. Luishon. Med. Medòc. Medit. Mediterranèa. Shal. Shalòssa. Tar. Tarba. O.Gasc. Oèst Gasconha. Or. Ortés. Pir. Pireneus. Prov. Provença. Sal. Salias. Var. Vath de Varetons.