Kalaallit Nunaanni avatangiisit pisuussutillu uumaatsut

Kelly Berthelsen

Description

Grønland er rigt på naturlige ressourcer. Land og hav er levested for unikke dyre- og plantearter, og i undergrunden findes mange råstoffer.
På sigt kan råstofferne give det grønlandske samfund væsentlige indtægter. Men efterforskning og udvinding af råstoffer påvirker natur og miljø og kan skade landets nuværende erhverv. Grønland er stærkt afhængig af dets levende ressourcer i form af fiskeri og fangst, ligesom turisme vokser som indtægtskilde, og det er derfor vigtigt for de grønlandske myndigheder at sikre en uforstyrret natur og et rent miljø.
Kalaallit Nunaanni avatangiisit pisuussutillu uumaatsut (Miljø og råstoffer i Grønland) giver et indblik i de miljøproblemer, som råstofaktiviteter i Grønland kan give anledning til. Den viser samtidig, hvor vigtigt det er for myndigheder og rådgivere at have et indgående kendskab til Grønlands miljø og natur for at kunne miljøregulere optimalt. Og den viser, hvordan krav til selskaberne om at arbejde efter de højeste tekniske standarder og internationale konventioner sikrer, at påvirkningen af miljøet bliver så lille som muligt.

Sujets

• Science
• Sciences et techniques
• Environmental Science

Informations

• Publié par: Aarhus University Press
• Date de parution: 27 septembre 2019
• Nombre de lectures: 0
• EAN13: 9788772190556
• Langue: Kalaallisut
• Poids de l'ouvrage: 63 Mo

Extrait

Kalaallit Nunaanni avatangiisit pisuussutillu uumaatsut David Boertmann (aaqq.)

Miljøbiblioteket

5

David Boertmann (aaqq.) Kalaallit Nunaanni avatangiisit pisuussutillu uumaatsut

Miljøbiblioteket 5

Aarhus Universitetsforlag

1 2 3 4 5

Imai

Siulequt

Kalaallit Nunaanni pisuussutit uumaatsut 7

Aatsitassat 9 | Uulia gassilu 10 |Kalaallit Nunaanni pisuussutinik uumaatsunik iluaquteqarniarluni maannamut ingerlataasut10 | Sooq taama ajornakusoortigiva? 13 |

Pisuussutinik umaatsunik iluaquteqarniarluni suliat 17

Aatsitassarsiornerit 18 | Uuliasiorneq 20 | Saliineq 23 |

Avatangiisinut sunniutit 25

Qallikkut sunniutit 27 | Uumasut akornusersorneqarnerat 32 | Aniatitsinerit – mingutsitsineq 38 |

Ajutoornerit avatangiisinut sunniutini ajornerpaajusarput 57

Uuliamik maqisoorneq58 | Aatsitassarsiorfinni ajutoornerit 64 |Kalaallit Nunaanni uuliaqarneranik misissueqqissaarnerni aatsitasarsiornernilu maannamut ajornartorsiutaasimasut 64|

Kalaallit Nunaanni inuussutissarsiutit pioreersut kiisalu pisuussutinik uumaatsunik iluaquteqarniarneq 75

6 7 8 9

Inatsisit 79

Avatangiisinut sunniutissanik nassuiaat83 |

Ilisimatusarnermik tunngaveqarluni siunnersuisarneq 91

Siunnersuineq 92 |Suut pinngitsuugassaanngillat?94 | Ilisimatusarneq 101 |

Siunissami suliassat 109

Ilisimasanik katersineq 110 | Avatangiisit malinnaavigineqarnerat 110 |Uumassusillit sunniuteq aqatigiigfiinik aallaaveqarluni aqutsineq111 | Upalungaarsimaneq 112|Nunat tamalaat suleqatigiinnerat114 |

Inerniliussat 117

Oqaatsit nassuiaataat naalisaartillu 120 | Najoqqutat 124 | Allattut 125 | Assilissat allassimaffiat

126 | Oqaatsinik nalunaarsuiffik 128 |

Siulequt

Atuakkamî uanî aatsîtassanîk uulîamîllu ujaasînermut qalluînermullu atatîllugu Kalaallît Nunaannî oqartussanut danskît kalaallîllu îlîsîmatusarIîsa avatangîîsînut tunngatîllugu sîunnersuîsarnerat oqaluttuarîneqarpoq. Oqaluttuarîneqarput îlîsîmatusarneq sîunnersuînerup îlarujussuanut toqqammavîusartoq, aammalu avatangîîsîtîgut ajornartorsîutît pîsuussutînîk uumaatsunîk ujaasînerup qalluînerullu nassatarîsînnaasaat sîornatîgullu nassatarîsarsîmasaî. Kalaallît Nunaannî aatsîtassat uulîalu assorsuaq soqutîgîneqarput. Naalakkersuîsut aatsîtassanut perîusîssîamînnî kîngullermî (2014-2019) allapput pîgîssaarneq atugarîssaarnerlu îlaatîgut qularnaarneqarsînnaasut ‘aatsîtassarsîornermî uulîasîornermîlu îsertîtaqarIssanîk sulîissanîllu nutaanîk pîlersîtsînîkkut’. Aamma sîunîssamî pîsuussutînît uumaatsunît îsertîtat polîtîkkîkkut nammînersulernermut toqqammavîulersînnaasutut eqqarsaatîgîneqarpoq. Aamma perîusîssîakkut erseqqîssarneqarpoq ‘uumaatsunîk îluaquteqarneq pîujuaannartîtsînermîk tunngaveqassasasoq taamaammallu avatangîîsîtsînnut pînngortîtatsînnullu mînnerunngîtsumîllu tamatsînnut Kalaallît Nunaannî najugaqartunut sapînngîsamîk annerpaamîk ataqqînnîtsuussasoq’. Allatut oqaatîgalugu, îlîsîmaarîneqarpoq aatsîtassanîk uulîamîllu ujaasîsoqarlunî qalluîsoqassappat avatangîîsît sunnerneqarnîssaat avaqqunneqarsînnaanngîtsoq, aammalu sunnîutît tamakku akuersaarneqarsînnaasumîk kîlleqartînneqartarîaqassasut. Tamatumunnga pîssutîssarpassuaqarpoq (takuuk kapîtalî 6). Pîsuussutît uumaatsut aammalu ujaasînerît qalluînerîllu Kalaallît Nunaannî înuîaqatîgîînnut avatangîîsînullu sunnîutaasa soqutîgîneqarnerujussuat kalaallît, danskît, îlaannîlu nunat allat, tusagassîorIînî oqallînnerujussuakkut ersertaannarpoq. Soqutîgînnînnerlumî tunngavîssaqanngîtsuunngîlaq. Kalaallît Nunaata sannaa assîgîînngîssîtaaqaaq, aatsîtassaqarpoq înuîaqatîgîît atanîssaannut înerîartornîssaannullu pîsarîaqartunîk, aammalu nunat tamalaat aatsîtassarsîorIînut soqutîgînaateqartunîk aatsîtassaqarpoq. 2013-îp kîngorna aatsîtassarsîorneq uulîasîornerlu unîkaallassîmapput (sanaartornermî atugassanîk sîoqqanîk ujaqqanîllu qalluîneq eqqaassanngîkkaanî), 2017-îmîlî aatsîtassarsîorImmîk mîkîsunnguamîk aallarnîîsoqarpoq, sulîlu alla ataaseq ammarneqaqqajaalerpoq. Kalaallît Nunaannî mîngutsîtsînerît tassatuaapput îlloqarInnî nunaqarInnîlu sîlaannarmut îmermullu mîngunnartunîk anîatîtsînerît, eqqaavîppassuarnîîllu seerîsut najukkamîînnaq sunnîuttarput. Kalaallît Nunaannî pînngortîtap avatangîîsîllu annerusumîk sunnîgaanerat arlalînnîk aallaaveqarpoq, tassa annermîk aalîsarnermît pînîarnermîllu pîsarpoq, mîngutsîtsînermît nunarsuup avannarpasînnerusuanî sulîissuaqarIît îmaatîgut sîlaannakkullu mîngutsîtsînerannît pîsarlunî kîîsalu nunarsuarmî sîlaannaap allanngorneranît pîsarlunî. Taakkununnga sanîllîullugu maannamut pîsuussutînîk uumaatsunîk atuînerup sunnîutaî kîlleqarsîmapput; aatsîtassarsîorIîllî qassîît avatangîîsît eqqumaigîneqarpallaanngîkkallarnerata nalaanneersut annertuumîk mîngutsîtsîsîmapput. Kîsîannî ujaasînerît qalluînerîllu amerlanerulerpata sunnîutît anneruleratarsînnaanngussapput. Avatangîîsît sunnerneqarnîssaat oqartussanîît annîkînnerpaatînnîarneqassappat îlîsîmatuussutsîkkut îlîsîmasaqarluarlunî sîunnersuîsarnerît tunngavîgalugît avatangîîsînut tunngasutîgut malîttarîsassaqartîtsîneq atorneqartarîaqassaaq.

Atuagaq pillugu

Atuagaq allagaavoq Avatangîîsînîk Nukîssîutînîllu Aarhus Unîversîtîtîmî MîsîssuîsoqarIup sulîsuînît kîîsalu Pînngortîtalerîiup sulîsuînît. Taakku îlaat qassîît aatsîtassarsîornermî oqartussanut ukîut 40-ît sînnerlugît sîunnersuîsutut sulîsarsîmapput.

Pîsuussutît uumaatsut marluînngorlugît avîtaapput: • uulîa gassîlu • aatsîtassat

Ujaasînermî qalluînermîlu perîaatsît atortorîssaarutîllu assîgîînngînnerujussuat taama pîsuussutît uumaatsut îmmîkkoortînneqarsîmanerannut pîssutaavoq. Tamanna pîllugu aamma taaguutît oqartussanîîllu malîttarîsassîarîneqartut assîgîînngîllat. Pîsuussutînîk uumaatsunîk atuînerup sulîissuaqarnerullu sunnîutaat avatangîîsînut pînngortîtamullu sunnîutînut avînneqartarput. Sîulleq sîlaannarmut, îmermut nunamullu akuutîssanîk anîatîtsînermut (mîngutsîtsînermut) tunngavoq, kîngullerlu uumasut, naasut nunallu sunnîgaanerannut tunngavoq. Taamaattorlî avatangîîsît sunnîgaanerat eqqaaneqaraangat pînngortîtap avatangîîsîllu sunnîgaanerat eqqarsaatîgîneqartarpoq. Atuakkamî uulîamîk gassîmîllu ujaasînerît uulîasîornertut taaneqartassapput. Kalaallît Nunaannî gassî ujaasînermî soqutîgîneqangaarneq ajorpoq gassîmîk tunînîaavîusînnaasut ungasîppallaarnerat pîssutîgalugu. GasseqarIssuît pîinnî allanî atorluarneqartarput gassî sullorsuartîgut atuîsunut îngerlanneqarsînnaasarmat (soorlu Nordsømî, Norgep avannaanî aammalu Ruslandîmî), Kalaallîllî Nunaannî tamanna ajornarpoq. Aatsîtassarsîornerît uulîasîornerîllu qallîkkut, avatangîîsîtîgut, nîpîlîornîkkut allatîgullu avatangîîsînut sunnîuttarput. Sunnîutît tamakku înnarlîîsarput. Uumassusîllît toqunartoqalernerat toqunerallu înnarlîgaanermut assersuutîssaavoq. Arferît nerînîarImmînnît nujoqqatsîtaasarnerat aamma înnarlîîneruvoq. Aamma înnarlîînerît malunnanngînnerusînnaapput (îngerlaannaq toqussutaanngîtsut*), assersuuutîgalugu tîmaannî kvîksølv annerulersoq toqussutaaneq ajoraluarlunî uumanîarnerannut sunnîuttarpoq, soorlu kînguaassîorsînnaassusîannut.

Naalîsaatît oqaatsîllu *-îmîk nalunaaqqutsîkkat atuakkap naaneranî nassuîaatînî nassaassaapput.

Qutsavîgaarput Karsten Secher (GEUS) ujarassîornermut tunngasunut oqaaseqaateqarnera pîllugu aammalu Per Kalvîg (GEUS) kîîsalu Hanne Bach (DCE) atuakkamut tamarmut pîngaarutîlînnîk îsumatuunîllu oqaaseqaateqarnerat pîllugu.

Qimusseriarsuarmi Red Headimiit isikkivik. Assiliisoq: David Boertmann .

7 Kalaallit Nunaanni 1 pisuussutit umaatsut

Kapîtalîmî matumanî nunap sannaa aatsîtassanîk uulîamîllu ujaasînermî aallaavîusoq naatsumîk oqaluttuarîneqarpoq. Tassanî oqaluttuarîneqarpoq aatsîtassat uulîallu qanoq ujarneqartartut qallorneqartartullu, aamma ujaasînerît qalluînerîllu sooq ajornakusoortarnerat nassuîarneqarpoq.

Ivittuuni orsugiassiorfik piiaanerup kingorna. Piiaaffik sissap killinganiippoq imermillu ulikkaarluni. Assiliisoq: ilisimaneqanngilaq.

Aatsitassaq– orsugiak. Assiliisoq: David Boertmann.

Uulia qaarsumi. Nuussuarmi basaltip suluaraani uulia. Assiliisoq: David Boertmann.

ïmaî Paasissutissat makku piginneqqaartussaanikkut illersugaapput ingerlateqqassanatillu

8

Kalaallit Nunaanni avatangiisit pisuussutillu uumaatsut

ïnuusugut pîsuussutît pînngortîtamît pîssarsîaralugît înuttut înuîaqatîgîîttullu atajumalluta atorluartarpavut. Pîsuussutît tamakku înuussutîssaapput, atortussîassaallutîk, îkummatîssaallutîk îl.îl.. Tamakku tassaasînnaapput aatsîtassat, soorlu savîmînîssaq, sîoqqat pînnersaasîassallu, îkummatîssîassat, soorlu uulîa, gassî aamarsuîllu, aammalu uumassusîllît soorlu karrît, qîsuît, aalîsakkat, nersutît îl.îl. Matumanîlî aatsîtassat uulîalu kîsîmîk eqqartorneqassapput. Kalaallît Nunaata annersaa sermersuarmît qallerneqarsîmavoq. Sermîp îmmallu akornat taanîkîtsumîk nunaqarpoq, tassanî îpput qaqqat, narsartat, îlloqarIît nunaqarIîllu (assîlîartalîussaq. 1.1). Sermîtaqanngîtsoq qaqutîgut 200 kîlometerînît atîtunerusarpoq, sermîtaqanngîtsorlî 410.000 km2 tîkîllugît angîssuseqarpoq, tassa Danmarkîp nunataata qulerîaatîngajaanîk angîssuseqarlunî. Nuna assîgîînngeqîsunîk sannaqarpoq aatsîtassarpassuaqarlunî, sulîlu amerlanerît pîinnî mîsîssuîigîlluarneqanngîtsunî îssasut naatsorsuutîgîsarîaqarpoq. Kalaallît Nunaata annersaa qaarsuuvoq pîsoqarsuaq (Prækambrîum*). Qaarsoq tamatîgut tamaanî înnermîk anîtsînerup ujaraanîk nunngarutîtaqanngîkkunî qallersîmasarpoq, îlarujussualu kînnganîkunîk ujaranngortunîk* qallersîmasarlunî. QafakarIît* soqutîgînaateqarluartarput tassa ujaqqat aassîmasut qaarsup quppaasîgut qangattaasîgullu qafakarsîmasut. Taakku soqutîgînartunîk qaqutîgoortunîllu annertuumîk aatsîtassartaqarsînnaapput. Kalaallît Nunaannî Ujarassîuutut MîsîssuîsoqarIup (GGU) taartaatalu Danmarkîmî Kalaallîllu Nunaannî Ujarassîuutut MîsîssuîsoqarIup (GEUS), tamatumalu sîornagut ujarassîuut îlîsîmaneqartut soorlu Lauge Kochîtutut îttut peqqîssaarlutîk nunap sannaanîk mîsîssuîlluartarsîmanerat pîssutîgalugu Kalaallît Nunaannî nunap sananeqaataa mîsîssorluagaavoq. Sulîat tamakku îlaatîgut Kalaallît Nunaata tamarmî sananeqaataata, nunap pîssusîata akuîsalu assîlîorneqarneranîk kînguneqarsîmapput, taakkulu nunamî aatsîtassaqarneranîk mîsîssuîsarnernî toqqammavîgîneqartarput(http://www.geus. dk/program-areas/raw-materîals-greenl-map/greenland/ gr- map/kost_1-uk.htm) (Assîlîartalîussaq 1.2).

Qaanaaq

Melville Bugt

Baffin Bugt

Upernavik

Maarmorilik

Uummannaq Nuussuaq

Qullissat Ilulissat Disko Bugt Aasiaat Qasigiannguit Kangaatsiaq

Sisimiut

Naajat

Maniitsoq Isua Seqi Nuuk

Aappaluttoq

Paamiut

Ivittuut Narsaq Qaqortoq Nalunaq Nanortalik 50° W

40° W

Citronen Fjord

Tasiilaq

0

Miner Byer Olieboringer

200

km

Assiliartaliussaq 1.1.Kalaallit Nunaata assinga, nunat aqqi taaneqarput. Aatsitassarsiorfiit pingaarnerit aammalu uuliaqarneranik misissueqqissaarluni qilleriviusimasut takutinneqarput.

ïmaî Paasissutissat makku piginneqqaartussaanikkut illersugaapput ingerlateqqassanatillu

Mestersvig

Jameson Land Ittoqqortoormiit

400

30° W

80° N

70° N

60° N

Jern, Guld, Kobber

Jern

Upernavik

Qeqertarsuaq Aasiaat

Sisimiut

Maniitsoq

Nuuk

Paamiut

Kvanefjeld & Kringlerne REE, U, Zn, Nb, Ta, Zr

Zink, Bly, Kobber

I N D L A N D S I S E N

Nikkel, Zink, Bly, Platin Gruppe Elementer

Uummannaq

Ilulissat Qasigiannguit

Kangerlussuaq

Nikkel, Platin Gruppe Elementer Isua FE

Narsarsuaq

Narsaq Qaqortoq

Nanortalik

Nalunaq Au

Citronen Fjord Zn, Pb

Kobber, Zink

Malmbjerg Mo Molybdæn

Iloqqortoormiut

Nikkel, Platin Gruppe Elementer

Skærgaard Au, Pd, Ti, V

Nikkel, Platin Gruppe Elementer Tasiilaq

Motzfeldt Sø Ta, Nb

By Lufthavn Gruslandingsbane Producerende mine

500 km

Guld, Sjældne Jordarters Metaller, Uran, Zirconium, Niobium, Tantal

Assiliartaliussaq 1.2.Kalaallit Nunaata sananeqaataata assinga. Tassani takutinneqarput aatsitassaqarfiit pingaarnerit. Najoqqutaq: 2014imi GEUSmit suliarineqartoq nalunaarusiamut 'Kalaallit Nunaannut iluaqutissatut' atugassatut.

Kalaallit Nunaanni pisuussutit uumaatsut

Nunalî kîsîmî pîsuussutînîk uumaatsunîk mîsîssuîIgîneqarneq ajorpoq; tassamî nunavîk îmmap naqqatîgút avammut ataneqarpoq* km-înîk hunnorujunîk arlalînnîk atîtussuseqarsînnaasumîk. Nunap îmaanut atanera qasseerpassuartîgut kînnganîkut qalerîîaarigîsîmasarpaat, taakkulu uulîaqarlutîllu gasseqarsînnaapput.

Aatsitassat

9

Kalaallît Nunaannî qassîînîk aatsîtassaqarpoq aatsîtassanîk tunîsassîortunut soqutîgînaateqartunîk. Taakku assersuutîgalugu tassaapput saIugassakkut soorlu kuultî, platîn, kanngussak, zînk, nîkkel, molybdæn kîîsalu savîmîneq aammalu pînnersaasîassakkut soorlu dîamant aammalu rubîn. Aatsîtassattaaq sulîIssuarnî sulînermî atorneqartartut* nassaasapput soorlu olîvîn, anorthosît* kîîsalu aqerluusassaq grait. Aatsîtassaqariît îlaat annertoorujussuupput; assersuutîgalugît taaneqarsînnaapput Nuup avannaanî savîmînîssaqarik kîîsalu Kalaallî Nunaata avannarpîaanî zînkeqarik. SaIugassat qaqutîgoortut assorsuaq eqqartugaasut, tuluttut REE (Rare Earth Elements)- înîk taaneqakkajuttut, elektronîkkînîk tunîsassîornermî atorneqaqaat, aamma annertuullutîk naammattuugassaasaramîk anîngaasarsîutîssatut soqutîgînaateqarput. Tamatumanî puîgorneqassanngîlaq Kalaallî Nunaannî sanaartornermî atugassanîk ujaqqanîk ujaqqerîvînnîît pîîaasoqartarmat, tuapattartoqartarlunî îmmallu naqqanîît sîoqqanîk mîlluaasoqartarlunî, taakkulu aatsîtassanîk aamma atorluaanertut taasarîaqarput naak annertoorsuunngîkkaluartîk pîInnîlu ataasîakkaagînnarnî pîsaraluarlutîk. Aamma îmmap naqqanîît aatsîtassanîk qalluîsoqarsînnaavoq. AatsîtassarsîoqatîgîîIk maanna Avannaata sînerîaanî îmmamî îkkattumî (30 meterît înorlugît îtîssusîlîmmî) sîoqqanîk oqîmaatsunîk* peqarimmî mîsîssueqqîssaarpoq.

ïmaî Paasissutissat makku piginneqqaartussaanikkut illersugaapput ingerlateqqassanatillu